समाजवादीले पढ्नका लागि मात्रै पढ्ने गर्दैनन्। बरु उदेश्य प्राप्तिको इच्छा सहित पढ्छन्। समाज बुझ्ने र बदल्ने योजनाका साथ पढ्छन् ।
– पिटर होगर्थ
समाजवादीहरूले पठन समूहहरू नै बनाएर समाज, संस्कृति र अर्थशास्त्रका बारेमा पढ्ने संस्कृतिको लामो परम्परा छ । माक्र्सको ‘पूँजी’ पढ्ने पाँच जना साथीसँग मिलेर विश्व परिवर्तन गर्ने विषयमा समाजवादीहरू सोचिरहेका हुन्छन् भन्ने एउटा पूरानो ठट्यौली कथन पनि छ । वास्तवमा समाजवादी आन्दोलन किन कुनै पुरानो गल्ली, पुस्तक पसल वा चिया पसलको सानो पठन समूहसँग जोडिएको हुन्छ ? समाजवादीहरू किन समाज बुझ्न चाहन्छन्,ति किन पढ्छन् ?
पठन समूहको इतिहास
समाजवादीहरूले समूहमा बसेर विभिन्न विचारका बारेमा कुरा गर्ने चलनको लामो इतिहास छ । फ्रान्स,इंग्ल्यान्ड लगायत युरोपको अधिकांश क्षेत्रमा फैलिएको बौद्धिक परिवेशमा माक्र्स र एंगेल्स पनि तल्लिन थिए । जर्मनी र पोल्यान्डमा १९ औं शताब्दिको सुरुवातमा रोजा लक्जेम्बर्गले समाजवादी पठन समूह र कक्षाहरूको नेतृत्व गरेकी थिइन् । सन् १९७० को दशकमा दर एस सलाम (तान्जिनिया देशको ठूलो शहर) को समाजवादीहरूको अखडाको केन्द्रमा थिए वाल्टर रोडनी । जबकि सन् १९२० को दशकमा जोर्ज प्याडमोर र पल रोबिसन जस्ता व्यक्तित्वहरू समाजवादी विचारका पक्षमा तथा लन्डनको साम्राज्यवाद विरुद्धको आन्दोलनमा देखिएका थिए ।
अनलाइनमा कहिलेकाहीँ केही मानिसले किताबहरूको लहरसहितका तस्वीर देखाइरहेका अथवा केही ‘उच्च’ सिद्धान्तका कुरा गरिरहेका वा मार्क्सको ‘पूँजी’ नपढेका व्यक्तिहरूको उपहास गरिरहेका देख्छौंँ । तिनीहरू समाजवादमा चासो राख्ने अध्येताहरू हुन् र विश्व परिवर्तनका लागि गम्भीर समाजवादीहरूका लागि यस्तै खालका अनेकौँ पठन समूहहरू एकिकृत हुँदै आएका छन् ।
लेनिनले रुसी क्रान्तिको पाठलाई संम्प्रेषित गर्ने क्रममा उनले अनुभव र अध्ययनको भूमिकामा सबैभन्दा बढी जोड दिएका थिए । उनले भनेका थिए, ‘रुसले माक्र्सवाद (क्रान्तिको एकमात्र सही सिद्धान्त)लाई प्राप्त गर्याे । रुसले आधा शताब्दिसम्म भोगेको अद्धितिय पीडा,योगदान, अद्धितिय क्रान्तिकारी विरता,अविश्सनीय उर्जा,समर्पित खोज,अध्ययन,व्यवहारिक प्रयास,निराशा,जाँच पड्ताल तथा युरोपियन अनुभवसँगको तुलनाको पीडाबाट गुज्रदै यो क्रान्ति हात पारेको हो ।’
चिनियाँ र रुसी क्रान्तिमा जस्तै क्युबन क्रान्तिले पनि समाजवादी साहित्यको माध्यमबाट गाउँ–गाउँमा साक्षरता ल्याउन सफल भयो । ग्लाेबल साउथको राष्ट्रिय स्वतन्त्रता र समाजवादी आन्दोलनको इतिहास त्यस्ता मानिससँग जोडिएको छ,जसको पछाडि पट्टि बन्दुक र गोजीमा एउटा रातो किताब हुने गर्थ्याे ।
विचारको आदानप्रदान र आत्मविश्वासको निर्माण
आधारभूत रूपमा समाजवादीहरू विचारको सम्प्रेषण गर्न चाहन्छन्, त्यसैले समाजवादीहरू पढ्छन् । टिमस्टर (अमेरिका र क्यानाडाको मजदुर संगठन) ले सन् १९३० को दशकमा समाजवादी विचार,इतिहास र राजनीतिका बारेमा पत्रिकाका आलेखहरू वितरण गर्याे । सन् १९३० को दशकमा कम्युनिष्टहरूले अलाबामामा आफ्ना साथी तथा कमरेडहरूबीच विश्वभरका अश्वेतहरूको स्वतन्त्रता संघर्षका बारेमा लेखिएका साहित्यहरू ठूलो स्वरमा पढेका थिए । र, त्यसपछि यी विचार कहाँबाट आए,कसरी यी पाठ तथा विचारलाई ठोस रूप दिन सकिन्छ र आफ्नो विशेष परिवेशमा लागु गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा छलफल गरे ।
समाजवादीको पठन समूह र पठन संस्कृतिका बारेमा एउटा समकालिन उदाहरण हुनसक्छ,शिक्षक हड्तालको पछिल्लो छाल । वेस्ट भर्जिनिया र वरपरका शिक्षकहरूले पठन समूहको माध्यमबाट साझा राजनीतिको सञ्जाल विकास गरे । उनीहरूले सिकागोका विद्रोही शिक्षकहरूको बारेमा अध्ययन गरे ।
सिकागोका शिक्षकहरूको हड्तालका विषयमा लेखिएका पुस्तकहरू (हाउ टु जम्प स्टार्ट योर युनिअन र स्ट्राइक फर अमेरिका) पढ्नुका साथै यसलाई सहकर्मीहरूका बीच आदानप्रदान गरेर यी शिक्षकहरूले आफूसँग उस्तै विचार भएका र उस्तै संघर्षबाट प्रेरित कामदारहरूको नेटवर्क बनाउन थाले । उनीहरूले शिकागोबाट पाठ सिके र यसलाई जवाफी आक्रमणका लागि प्रयोग गरे । विचारको एउटा साझा समूहको माध्यमबाट आफू वरिपरिका मानिसहरूलाई संगठित गरेर जुन विचारमाथि छलफल र तर्कवितर्क गरियो,यसले शिक्षकहरूमा आत्मविश्वास र ज्ञानको निर्माण मात्रै गरेन,उनीहरूको रणनीति र युक्तिलाई झनै तिखार्ने काम पनि गर्याे ।
शिक्षक पठन समूहको महत्वलाई दर्शाउँदै वेस्ट भर्जिनियाका एक शिक्षकले भने ‘त्यो पठन समूह हामीलाई संगठित गर्ने र हामी एक हौं भन्नका लागि आत्मविश्वास प्रदान गर्ने सुरुवाती विन्दु थियो । हामीलाई जागिरको तलब दिन बाँकी थियो,त्यसैले हामीले परिवर्तनका लागि कसैलाई पर्खेनौँ ।’ अर्का आन्दोलनरत शिक्षकले ‘नो सर्टकट’जस्ता पुस्तकलाई उल्लेख गर्दै भने, ‘यो पुस्तक वास्तवमै शक्तिशाली छ, किनकि यसलाई पढेपछि हामीले समाजवादीहरू सधैं एउटा ठूलो श्रमिक युद्ध र हड्तालको अग्रपंक्तिमा हुन्छ भन्ने कुरा महशुस गर्यौं ।’
मैले केही वर्षदेखि अर्थतन्त्र,साम्राज्यवाद र ‘वैयक्तित कार्यशालामा विशिष्ट हड्तालको ठोस परीक्षा’ जस्ता अमूर्त विषयहरू माथि पठन समूह संगठित गरेको छु । यिनीहरूको लक्ष्य एउटा छलफल चलाउनुमात्र होइन,बरु मानिसहरूलाई इतिहास र राजनीतिबारे फराकिलो बहस चलाउनु होस् । जसले वर्ग संघर्षको फराकिलो विश्वमा हाम्रो वर्तमान परिस्थितिलाई स्थान दिन मद्धत गर्छ । यसो गर्दा हामी सबै जना सिद्धान्तकार र राजनीतिकर्मी हौँ भन्ने बोध हुन्छ । हाम्रो लक्ष्य हो त्यो ।’ पठन समूहले हामीलाई विचार आदानप्रदान गर्न, प्रश्न सोध्न र सुन्नका लागि सहयोग गर्छ । यसले समूहिक रुपमा वर्ग संघर्ष र दमनविरुद्ध लड्नका लागि हाम्रो क्षमतालाई बढाउन मद्धत गर्छ ।
वर्तमानलाई इतिहासँग जोड्दै
पढ्नुका साथै आपसमा छलफलको माध्यमबाट हामी इतिहास र वर्तमानलाई जोड्न सक्छौं र कहिलेकाहीँ हामी सहभागी भएका भिन्नभिन्न संघर्षहरूलाई एक ठाउँमा ल्याउन सक्छौँ । झट्ट सुन्दा, पढाई एकल प्रयास होजस्तो लाग्छ। तर जब हामी सामूहिक सघर्षको ‘प्रिज्मा’बाट पढ्छौं र संगठित हुन्छौं, यसले प्रश्न, विचार र सम्भावनाहरूको नयाँ संसारको ढोका खोलिदिन्छ । राजनीतिक परिवर्तन र राजनीतिक विकासका लागि समाजमा हाम्रो अमूल्य स्थान छ । सामूहिक अध्ययनले हाम्रा लक्ष्यहरू सामूहिक आधारमा पूरा गर्ने अवसर पनि दिन्छ ।
समाजवादीले पढ्नका लागि मात्रै पढ्ने गर्दैनन् । बरु उदेश्य प्राप्तिको इच्छासहित पढ्छन् । समाज बुझ्ने र बदल्ने योजनाका साथ पढ्छन् । समाजवादीले गर्ने अध्ययनले लामो समयदेखिको समाजवाद र उपनिवेशन परम्पराको विरोधी विचार तथा उपकरणहरू प्रदान गर्ने उद्देश्य राखेको हुन्छ, जसले आजको संघर्ष समापन गर्नका लागि व्यक्ति तथा समूहलाई अझै धेरै बलियो बनाउँछ । यी सबैको अर्थ समाजवादीले सिद्धान्त पढ्नुपर्छ । यो एउटा उद्देश्य र लक्ष्यका साथ प्रयोग गरिनुपर्छ । सँगसँगै पढ्नुले हामीलाई हाम्रो सञ्जाल निर्माण गर्न सहयोग गर्छ, हाम्रो राजनीतिक सम्बन्धलाई गहिरो बनाउँछ, आत्मविश्वास बढाउँछ र विश्व परिवर्तनका लागि हामीले जानेसम्म गरेको प्रयासको कामको सूचना दिन्छ ।
स्प्रिङम्याग डट सिए बाट नेपाल रिडर्सका लागि मेनुका बस्नेतको अनुवाद ।
